کاغذ اختراعی شگفت‌انگیز بود که تاریخچه آن به هزاران سال قبل از میلاد باز می‌گردد. این متریال همه کاره نقش غیر قابل انکاری در پیشرفت دانش، فرهنگ و علوم مختلف داشته‌است به طوریکه اکنون می‌توان ادعا کرد بدون وجود کاغذ، تمدن بشر هرگز شاهد آنچه که امروز به آن دست یافته‌ایم نبود. کلمه “کاغذ” از مواد نوشتاری مورد استفاده در مصر باستان به نام «پاپیروس» گرفته شده‌است که از ساقه‌های گیاه پاپیروس بافته می‌شد. اگرچه این ماده حدود 3000 سال قبل از میلاد مسیح در مصر و یونان تولید شد اما تقریبا تمام محققین بر این باورند که منشاء کاغذ استاندارد شده و تولید انبوه آن به شکل کنونی، به ۱۰۵ سال بعد از میلاد و کشور چین بر می‌گردد. تاریخچه تولید کاغذ به عنوان ماده‌ای کاربردی و تمدن‌ساز داستان عمیق و جذابی دارد که در این مقاله از پرسال قصد داریم به شرح آن بپردازیم.
سرگذشت تولید کاغذ در جهان: از ابتدا تا اکنون
شاید در دنیای امروز دسترسی و خرید کاغذ امری ساده و پیش پا افتاده به نظر بیاید اما واقعیت این است که این کالای اساسی سرگذشتی طولانی و عجیب را پشت سر گذاشته‌است تا به شکلی که اکنون در دستان ماست تولید و عرضه شود. در واقع صنعت کاغذسازی در طول هزاران سال، پیشرفت‌های گوناگونی را به خود دیده‌است که این سیر تحول به صورت خلاصه شامل مراحل زیر بوده‌است:
۱۰۵ سال قبل از میلاد مسیح: پاپیروس و مصریان
برخی افراد به اشتباه تصور می‌کنند که انسان نوشتن را از زمان اخترع کاغذ آغاز کرده‌است، این در حالی است که مدت‌ها قبل از اختراع کاغذ، بشر تلاش می‌کرد تا از طریق حک کردن حروف و علامت‌های اختصاری روی اجسام مختلف مانند سنگ، چرم، چوب و … راه‌هایی ارتباطی را با هم نسلان و نسل‌های پس از خود ایجاد نماید اما در اصل اولین سطوح نوشتاری به صورت کاغذ، در مصر باستان و از گیاهی سلطنتی به نام پاپیروس شکل گرفت.
مصریان باستان هسته گیاه پاپیروس را به صورت نوارهای نازک برش می‌دادند سپس روی یکدیگر سوار کرده و با تحت فشار قرار دادن نوارها آن‌ها را بهم می‌چسباندند که نتیجه این فرآیند تولید یک ماده چند لایه نازک، صاف و بادوام بود که می‌شد روی آن نوشت. البته مصریان از کاغذ پوستی نیز استفاده می‌کردند که این کاغذ از پوست حیواناتی مانند گوسفند یا گاو درست می‌شد. آن‌ها پوست را با گچ یا آرد در آب خیس می‌کردند و سپس به آن نمک اضافه می‌کردند تا سطحی صاف و یکدست برای نوشتن ایجاد شود.
چین اولین تولید کننده کاغذ در جهان
تاریخچه تولید کاغذ در جهان نشان می‌دهد که چین اولین کشور تولید کننده این ماده به شکل امروزی آن است. نخستین نشانه‌های تولید کاغذ در چین به قرن دوم میلادی و ۱۰۵ سال پس از میلاد مسیح برمی‌گردد. در آن زمان چینی‌ها به کاغذ پاپیروس دسترسی نداشتند، بنابراین به جای این گیاه مصری از الیاف گیاهی و منسوجات بافته‌شده مانند برنج، چوب و پشم به‌عنوان سطح نوشتار استفاده نموده و به وسیله قلم و مرکب خطوط را روی این سطوح منقش می‌کردند. به این صورت آن‌ها کتاب‌ها و طومارهای مختلف را از طریق پارچه‌های بافته شده با دست می‌ساختند که این فرآیند ضایعات زیادی را بر جای می‌گذاشت.
تولید کاغذ به شیوه پوست‌کشی نیز برای مدت‌های طولانی به عنوان یکی از صنایع اصلی چین شناخته می‌شد. در فرآیند پوست‌گیری ابتدا الیاف گیاهی آسیاب می‌شدند سپس به صورت لایه‌های نازک در ظرفی که حاوی آب بود قرار می‌گرفتند و بعد این لایه‌ها با فشار دادن و خشک شدن به صورت سطحی صاف همانند کاغذ در می‌آمدند. اگرچه شیوه‌های مختلفی برای تولید کاغذ توسط چینی‌ها کشف شده‌بود اما اکثر آن‌ها راحت و کاربردی نبودند زیرا اغلب یا بسیار سنگین بودند و یا در مواردی مثل استفاده از ابریشم بسیار گران تمام می‌شدند.
از این‌رو در سال 105 بعد از میلاد، فردی به نام “تسای لون” (یکی از مقامات دربار چینی سلسله هان) ایده کوبیدن و تبدیل پارچه‌های دور ریخته شده به الیاف، معلق کردن آن‌ها در آب و تبدیل‌شان به صفحات کاغذی را (ایجاد فرآیند اولیه برای ساختن کاغذ) مطرح و اجرایی نمود. در واقع تسای لون، اولین روش مدرن کاغذسازی را در چین ثبت کرد. به نظر می‌رسد که او کاغذ را از طریق مخلوط کردن پوست درخت توت ریز خرد شده و پارچه‌های پنبه یا کنف با آب، طی مراحل له کردن، صاف کردن، فشار دادن و خشک کردن آن‌ها در آفتاب تولید می‌کرده‌است.
با گذشت زمان چینی‌ها سایر متریال‌ها و روش‌ها را از نظر نوع، اندازه رنگ، پوشش و غیره برای ساخت کاغذهایی بهتر مورد آزمایش قرار دادند که نتیجه آن، حصول پیشرفت‌های چشم‌گیر در این حوزه بود به طوریکه تا قرن دهم، چینی‌ها پول کاغذی را به سیستم مالی خود وارد کردند. روش‌های تولید کاغذ در چین به مرور زمان بهبود یافت و تکنیک‌های پیشرفته‌تری برای تولید این ماده پر مصرف مورد استفاده قرار گرفت. چین در این زمینه همواره به نوآوری می‌پرداخت و از موادی مانند خرده‌های پنبه و پوست برنج نیز استفاده می‌کرد. با گذر زمان، چینی‌ها به جای کاغذهای ساده و خام، کاغذهای تزیینی و هنری نیز تولید می‌کردند که در این زمینه هم توانستند به شهرت، مهارت و دقت بالا دست یابند.
قرن سیزدهم: آغاز تولید کاغذ در اروپا
برخلاف امروز، در گذشته به دلیل محدودیت‌های ارتباطی بین کشورها و شهرها بیش از ۱۰۰ سال طول کشید تا اخبار فرآیند تاریخچه تولید کاغذ به سایر قاره‌ها از جمله اروپا برسد، به خصوص که چین در این زمینه پنهان کاری‌های شدیدی را اعمال می‌نمود اما با وجود تمام تمهیداتی که از سوی چینی‌ها اتخاذ گردید در نهایت در قرن یازدهم، صنعت تولید کاغذ از طریق مسافران اسلامی و عربی به آسیای مرکزی، اروپا و سایر نقاط جهان منتقل شد و بدین شکل در قرن سیزدهم، تولید کاغذ در اروپا آغاز گردید.
در این میان کشور ایتالیا بیشترین سرمایه‌گذاری را در این صنعت انجام داد. آن‌ها در طی پروسه تولید کاغذ روش‌های خلاقانه‌تری را نسبت به تکنیک‌های عربی پیاده کردند. البته بعضی از مطالعاتی که روی تاریخچه تولید کاغذ انجام شده بیانگر این باور است که وقتی مارکوپولو (جهانگرد ایتالیایی) از سفر خود در چین بازگشت، ارز کاغذی مبتکرانه آن‌ها را گزارش کرد و اروپا از این طریق با صنعت کاغذسازی چینی‌ها آشنا شد. این ادعا در برخی از کشورهای اروپایی مانند اسپانیا که در سال 1483 شروع به استفاده از یادداشت‌های کاغذی کرده بود، مشاهده شده‌است.
قرن هفدهم و هجدهم: تولید کاغذ سفید
طی این دو قرن، با آزمون و خطاهای مختلف در تولید کاغذهایی با خواص مکانیکی و شیمیایی بهتر، تحولات چشم‌گیری در عرصه ساخت و عرضه کاغذ ایجاد شد. محققین اروپایی تلاش می‌کردند تا راه حل‌های مکانیکی را جایگزین شیوه‌های دستی و سنتی نمایند. پیرو همین نوآوری‌ها بود که “کلود لوئیس برتولت” (شیمیدان فرانسوی) در سال 1785 سفید کننده شیمیایی خمیر کاغذ را اختراع کرد که امروزه به طور گسترده در این صنعت حیاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به احتمال زیاد انقلابیون فرانسه اولین کسانی بودند که از چنین کاغذ سفیدی استفاده کردند.
پیشرفت تکنولوژی کمک کرد تا در سال 1789 “نیکلاس لوئی روبرت” فرانسوی مفهوم اولین ماشین کاغذ سازی را پایه‌گذاری نماید اما انقلاب فرانسه برنامه‌های نیکلاس برای توسعه ماشین را به حالت تعلیق درآورد، بنابراین او ایده و طرح خود را برای برادر شوهرش در انگلستان فرستاد. در نهایت در سال 1803 بود که اولین ماشین کاغذ سازی به شکل رسمی ساخته شد. دو سال بعد یعنی در سال ۱۸۰۵ يک مهندس انگليسى به نام “جوزف براما” دستگاه پیشرفته‌تری را طراحی کرد که یک استوانه دوار داشت و به این ترتیب، پایه تولید کاغذ رول يا وب را بنا کرد.
بیشتر بخوانیم! کاربرد کاغذ در صنایع مختلف
قرن نوزدهم: تولید کاغذ بر پایه چوب
افزایش تکنولوژی و تولید کاغذهایی باکیفیت‌تر، تقاضا برای خرید آن را فزایش داد. همین امر منجر به کمبود پارچه‌های پنبه‌ای، به عنوان ماده کلیدی در فرآیند ساخت کاغذ شد. با علم به این معضل حیاتی در تاریخچه تولید کاغذ، اروپایی‌ها تلاش برای جایگزینی پارچه‌های پنبه‌ای با سایر مواد خام را آغاز کردند. به این ترتیب مواد مختلفی مانند کاه مورد آزمایش قرار گرفتند اما مشکل آنجا بود که اغلب این متریال‌ها دوام و کیفیت لازم را نداشتند.
نهایتا طی آزمایش‌های فیزیکی متعدد در سال 1843 “فردریش گوتلوب کلر ساکسون” دستگاهی برای آسیاب چوب اختراع کرد که خمیری ایده‌آل برای کاغذسازی تولید می‌کرد. اندکی پس از آن و در سال 1854 “هیو برگرز و چارلز واتس” یک راه جایگزین برای تبدیل این چوب به خمیر اختراع کردند و آن هم خمیرسازی به روش شیمیایی بود!
قرن بیستم: صنعتی سازی تولید کاغذ
کشف خمیر چوب، آن را به ماده خام پیشرو در صنعت کاغذسازی تبدیل کرد. از این‌رو کارخانه‌های تولید کننده کاغذ به طور خاص کاغذهای چوبی را در مقیاس صنعتی تولید می‌کردند تا تقاضای رو به رشد فعالان و مصرف کنندگان این حوزه را برآورده کنند.
تاریخچه تولید کاغذ بیانگر این موضوع است که در خلال قرن 19 و ۲۰ ، کل فرآیند ساخت کاغذ از آماده سازی، خمیر کردن، خشک کردن تا بسته‌بندی به صورت کاملا خودکار و مکانیکی انجام می‌شده‌است که این سطح از پیشرفت تأثیر به سزایی در سرعت، بهره‌وری و افزایش کیفیت کاغذهای تولیدی داشت. اینگونه بود که عرصه برای ساخت و عرضه انواع تخصصی‌تری از گریدهای کاغذ مانند کاغذهای روکش شده سبک وزن برای مجلات، بروشورها، کوپن‌ها و … فراهم شد.
بیشتر بخوانیم! آشنایی با انواع گرماژ کاغذ
قرن بیست و یکم: عرصه تولید کاغذهای پیشرفته
در قرن ۲۱ و پس از گذشت صده‌ها از تولید اولین کاغذهای ساخته شده توسط بشر، همچنان قطار پیشرفت این صنعت با تمام قوا پیش می‌رود تا با اتکا به روش‌های سبز به تولید کاغذهایی با کارآیی بیشتر، کیفیت بالاتر و خطرات زیست محیطی کمتر کمک کند. همین نگرش سبب شده‌است که امروزه شاهد تولید کاغذ از سنگ باشیم. فن آوری قرن بیست و یکم به ما اجازه داده‌است تا امور دور از ذهنی مانند اختراع کاغذی که بتواند با تغییر رنگ یا تولید باتری از کاغذ، نشان دهد که آیا یک محصول از تاریخ فروشش گذشته‌است یا خیر را به عرصه ظهور برسانیم! شرکت پرسال به عنوان واردکننده فرآورده های سلولزی در ایران امیدوار است که کشور ما نیز با اتکا به تخصص و دانش جوانان خود و با امید به دستیابی به تکنولوژی‌های روز دنیا در زمینه ساخت انواع کاغذهای تحریر،کرافت، ایندربرد و …، گامی بلند در این عرصه برداشته و خود به خودکفایی لازم دست یابد.
جمع بندی
با نگاهی به تاریخچه تولید کاغذ در جهان اکنون به صراحت می‌دانیم که ساخت اولین کاغذ از هزاران سال قبل، از کشور چین آغاز شد و به صورت پیوسته در طول قرون پس از آن بهبود یافت. این صنعت در ادامه به سایر نقاط جهان از جمله آسیای مرکزی، خاورمیانه، اروپا و … منتقل شد و در سطح جهانی گسترش یافت.
